Có một điều mà càng làm nghề lâu, tôi càng thấy đúng: báo cáo tài chính không bao giờ nói dối, chỉ có người đọc không đủ tinh để hiểu hết những điều nó đang nói. Trong từng con số, từng chỉ tiêu, đều có dấu vết của một câu chuyện. Có câu chuyện của sự trung thực, có câu chuyện của sự che giấu, và đôi khi, có cả sự vụng về của người làm kế toán. Người làm kiểm soát thuế – nếu chỉ dừng lại ở việc đối chiếu con số, rà từng dòng sổ, thì mãi mãi cũng chỉ nhìn thấy bề mặt của vấn đề. Bởi cái gốc của nghề này không phải là “soi lỗi”, mà là đọc được “bản chất” ẩn dưới lớp vỏ của dữ liệu.
Tôi từng kiểm tra hồ sơ của một công ty sản xuất với báo cáo tài chính đẹp đến mức đáng nghi. Doanh thu tăng đều qua các năm, chi phí tỷ lệ thuận, lợi nhuận đều đặn, không biến động. Nhìn qua, ai cũng khen doanh nghiệp này quản trị tốt. Nhưng khi nhìn kỹ vào dòng tiền, tôi phát hiện một điều lạ: dòng tiền thuần từ hoạt động kinh doanh liên tục âm suốt ba năm liền. Họ bán được hàng, doanh thu tăng, lợi nhuận cao, nhưng tiền thật lại không quay về. Khi tôi đi sâu hơn, hóa ra phần lớn doanh thu được ghi nhận vào cuối năm để “đẹp sổ”, còn hàng hóa thì vẫn nằm trong kho. Những con số hoàn hảo hóa ra chỉ là lớp sơn.
Đó là bài học đầu tiên mà tôi muốn chia sẻ: rủi ro thuế không nằm ở con số sai, mà nằm ở con số “đẹp quá mức”. Khi doanh nghiệp cố gắng làm cho mọi thứ trở nên hoàn hảo, họ vô tình tạo ra những mâu thuẫn logic trong dữ liệu – và chính điều đó là thứ mà người làm nghề như tôi phải nhìn thấy. Một báo cáo tài chính lành mạnh luôn có độ “dao động” tự nhiên của nó. Thị trường biến động, chi phí thay đổi, dòng tiền lúc vào lúc ra. Không có doanh nghiệp nào mà năm nào cũng đẹp như một bản nhạc lặp lại. Nếu có, thì hoặc họ đang không thật, hoặc họ đang ẩn giấu điều gì đó trong sổ sách.
Điều tôi luôn làm đầu tiên khi đọc báo cáo tài chính là nhìn vào mối quan hệ giữa lợi nhuận và dòng tiền. Một doanh nghiệp báo lãi liên tục nhưng dòng tiền âm kéo dài là dấu hiệu không bình thường. Lợi nhuận không phải là tiền, và nếu tiền không về, thì lợi nhuận đó chỉ nằm trên giấy. Khi tiền không về, nghĩa là doanh nghiệp có thể đã ghi nhận doanh thu sớm, hoặc đẩy chi phí sang kỳ sau để tạo hình ảnh tích cực. Trong nhiều vụ việc mà tôi từng kiểm soát, chính những doanh nghiệp “lãi đều” lại là những doanh nghiệp rủi ro thuế cao nhất, bởi đằng sau sự ổn định đó là một cơ chế hạch toán bị bóp méo để phục vụ mục tiêu quản trị hoặc vay vốn.
Sau khi xem dòng tiền, tôi thường nhìn đến mối quan hệ giữa doanh thu và công nợ phải thu. Một doanh nghiệp có doanh thu tăng mạnh, nhưng công nợ phải thu cũng tăng tương ứng, thì lợi nhuận kia không đáng tin. Tiền chưa về, nhưng doanh thu đã ghi nhận – đó là biểu hiện của việc “thổi phồng” doanh thu. Còn nếu công nợ tăng nhanh hơn doanh thu, thì doanh nghiệp đang tự tạo ra rủi ro thanh khoản. Và khi doanh nghiệp gặp rủi ro thanh khoản, họ sẽ có xu hướng đẩy chi phí, giảm lợi nhuận, để giảm áp lực thuế. Đây chính là vòng luẩn quẩn mà rất nhiều doanh nghiệp mắc phải, và cũng là nơi mà người làm kiểm soát phải tinh tường để đọc ra bản chất.
Một điểm nữa mà tôi thường xem kỹ là mối quan hệ giữa tài sản cố định và chi phí khấu hao. Có những doanh nghiệp báo cáo tài sản hàng trăm tỷ, nhưng khấu hao chỉ vài tỷ mỗi năm – điều đó không logic. Hoặc họ chưa trích đủ, hoặc họ đang dùng những tài sản “trên giấy”. Tôi từng gặp trường hợp doanh nghiệp mua máy móc từ công ty liên kết, có hóa đơn, có chứng từ, nhưng thực tế máy chưa bao giờ hoạt động. Mục đích là để tăng chi phí khấu hao, giảm lợi nhuận chịu thuế. Cách làm này nhìn thì hợp lệ, nhưng bản chất là gian dối. Và chỉ cần cơ quan thuế đối chiếu số liệu tài sản với đặc thù ngành nghề, họ sẽ nhận ra ngay điều bất thường ấy.
Đọc báo cáo tài chính, người làm nghề phải học cách đọc sự “lệch nhịp”. Khi doanh thu tăng mà chi phí không đổi, khi tồn kho phình ra còn dòng tiền teo lại, khi lãi nhiều mà thuế nộp ít – đó là những dấu hiệu không cần công cụ, chỉ cần con mắt nghề. Báo cáo tài chính là tấm gương phản chiếu của doanh nghiệp. Nhưng giống như mọi tấm gương, nó cũng có thể bị làm mờ, nếu người ta biết cách điều chỉnh ánh sáng. Người kiểm soát thuế phải nhìn xuyên qua lớp mờ ấy để thấy được hình hài thật sự bên trong.
Có người hỏi tôi: “Anh đọc báo cáo mà sao phát hiện ra được rủi ro nhanh thế?” Tôi chỉ cười. Thật ra tôi không đọc con số – tôi đọc cảm xúc của con số. Một báo cáo tài chính trung thực có nhịp điệu tự nhiên của nó, như hơi thở. Nhưng một báo cáo bị sắp xếp sẽ có những chỗ gượng, những tỷ lệ quá đẹp, những chỉ tiêu quá chuẩn. Chỉ cần cảm nhận được nhịp đó, anh sẽ biết phần nào là thật, phần nào là diễn.
Làm kiểm soát thuế, quan trọng nhất không phải là “biết nhiều điều khoản”, mà là biết đặt nghi vấn đúng chỗ. Không phải nghi oan, nhưng cũng không được bỏ sót. Bởi vì, cơ quan thuế không phạt doanh nghiệp vì sai sót kỹ thuật, họ chỉ phạt khi doanh nghiệp không trung thực. Mà trung thực, trong nghề này, không thể chỉ nhìn bằng mắt, mà phải cảm bằng kinh nghiệm. Tôi tin rằng, khi anh đọc báo cáo tài chính bằng cả tư duy của người hiểu doanh nghiệp, anh sẽ không còn sợ rủi ro, vì anh đã đi trước nó một bước.
Tôi viết bài này như một lời chia sẻ, như một lời nhắc nhở với những người đang ngày ngày làm nghề giống tôi: hãy đọc báo cáo tài chính không chỉ để “so sánh”, mà để “cảm nhận”. Đằng sau những con số là vận hành thật, là câu chuyện của con người thật, là cả một hệ thống tư duy quản trị. Người kiểm soát thuế giỏi không phải là người phát hiện ra nhiều lỗi nhất, mà là người hiểu doanh nghiệp rõ nhất, để không phải đợi đến khi cơ quan thuế gõ cửa mới nhận ra mình đang sai.
Và trong bài viết tiếp theo của chuỗi “Kinh nghiệm Kiểm soát Thuế Thực tiễn”, tôi sẽ bàn sâu hơn về “Những dấu hiệu bất thường trong chi phí – khi con số không nói thật”, nơi mà từng khoản chi hợp lệ trên giấy tờ lại chứa đựng những bất hợp lý về bản chất kinh tế, và chỉ người thật sự hiểu nghề mới có thể nhận ra.
Mr Wick Kiểm toán - ATC Academy
Đào tạo, Tư vấn Giải pháp cho Doanh nghiệp, Hộ Kinh doanh
Liên hệ Đào tạo KTTH, KTT và Tax Tel: 093 670 9396
