Có những lúc tôi mở một bộ hồ sơ doanh nghiệp mà không cần xem chứng từ, chỉ cần lướt qua báo cáo tài chính là biết ngay có vấn đề. Kinh nghiệm không nằm ở việc tôi giỏi hơn ai, mà là tôi đã quen với cách đặt câu hỏi. Trong kiểm soát thuế, điều quan trọng không phải là bạn đọc được bao nhiêu báo cáo, mà là bạn đặt đúng câu hỏi ngay từ khi mở hồ sơ.
Tôi luôn tự hỏi ba điều trước khi đi sâu vào bất kỳ doanh nghiệp nào: doanh thu có thật không, chi phí có hợp lý không, và lợi nhuận có phản ánh đúng bản chất không. Ba câu hỏi tưởng như quá cơ bản ấy lại chính là “chìa khóa vàng” để bóc tách mọi rủi ro thuế ẩn dưới lớp giấy tờ tưởng chừng hoàn hảo.
Khi tôi hỏi “Doanh thu có thật không?”, đó không chỉ là việc đối chiếu số trên hóa đơn. Doanh thu thật là doanh thu có dòng tiền thật, có khách hàng thật, có hoạt động kinh tế thật. Nhiều doanh nghiệp ghi nhận doanh thu để “làm đẹp” sổ sách, hoặc để kịp chỉ tiêu vay vốn, nhưng không có giao dịch thực tế. Cơ quan thuế hiện nay không cần đến tận nơi, họ chỉ cần đối chiếu chéo dữ liệu hóa đơn đầu ra, đầu vào, ngân hàng, bảo hiểm, và dòng tiền. Nếu doanh thu tăng mà dòng tiền không về, họ biết ngay. Trong thời đại số, một doanh thu giả khó có thể sống sót qua hệ thống dữ liệu thật.
Câu hỏi thứ hai, “Chi phí có hợp lý không?”, lại là vùng rủi ro lớn nhất mà tôi từng chứng kiến. Chi phí hợp lệ thì dễ, nhưng chi phí hợp lý thì khó. Có doanh nghiệp chi thật, nhưng hồ sơ không đủ căn cứ; cũng có nơi hồ sơ rất đủ, nhưng bản chất giao dịch lại không có thật. Một hóa đơn dịch vụ mà không có người thực hiện, một hợp đồng tư vấn mà không có kết quả đầu ra – tất cả đều trở thành rủi ro thuế. Tôi từng gặp những doanh nghiệp lớn, chỉ vì chi phí phúc lợi vượt mức quy định hoặc thanh toán không qua ngân hàng mà bị loại hàng chục tỷ đồng khi quyết toán. Trong khi, nếu ngay từ đầu họ có một quy trình kiểm soát nội bộ chặt, chuyện đó đã không bao giờ xảy ra.
Và rồi tôi hỏi câu thứ ba, “Lợi nhuận này có phản ánh đúng thực tế kinh tế không?”. Lợi nhuận là kết quả của logic dữ liệu. Một doanh nghiệp báo lãi 5% trong khi ngành trung bình 15% – cơ quan thuế sẽ đặt câu hỏi. Một doanh nghiệp lỗ liên tiếp ba năm, nhưng vẫn mở rộng sản xuất – đó là dấu hiệu phi lý. Lợi nhuận có thể được trình bày, nhưng không thể che giấu được logic kinh tế. Tôi từng đọc một báo cáo lãi nhỏ, chi phí hợp lý, doanh thu đều, nhưng khi đối chiếu dòng tiền, tôi biết doanh nghiệp đang “chuyển lợi nhuận” sang một đơn vị khác để né thuế. Họ không sai về kỹ thuật, nhưng sai về bản chất. Và trong nghề này, bản chất luôn mạnh hơn kỹ thuật.
Ba câu hỏi đó – doanh thu có thật không, chi phí có hợp lý không, lợi nhuận có logic không – trở thành kim chỉ nam trong mọi cuộc rà soát của tôi. Tôi không cần biết doanh nghiệp to hay nhỏ, lĩnh vực gì, chỉ cần trả lời được ba câu hỏi này, 80% rủi ro đã hiện rõ. Còn 20% còn lại, chỉ là vấn đề hồ sơ, quy trình, và con người.
Điều quan trọng là, người làm kiểm soát thuế nội bộ phải học được cách tự soi mình trước khi bị soi. Mở hồ sơ ra không chỉ để xem số, mà để hiểu câu chuyện phía sau số. Khi doanh nghiệp tự tin rằng mọi con số đều có căn cứ, mọi chi phí đều có logic, mọi dòng tiền đều có câu chuyện, thì họ sẽ không còn sợ khi cơ quan thuế mở hồ sơ của mình nữa. Và người làm nghề như tôi, đến lúc đó, chỉ còn việc chỉnh lại vài chi tiết nhỏ để hồ sơ hoàn thiện – thay vì chạy đua khắc phục sau khi rủi ro đã bị phát hiện.
Tôi viết bài này để chia sẻ lại nguyên tắc tưởng chừng đơn giản nhưng có thể thay đổi cả cách làm nghề: hãy luôn bắt đầu bằng ba câu hỏi đúng. Vì khi bạn đặt đúng câu hỏi, hồ sơ sẽ tự nói ra câu trả lời. Và trong bài viết tiếp theo của chuỗi “Kinh nghiệm Kiểm soát Thuế Thực tiễn”, tôi sẽ bàn sâu hơn về “Chi trong doanh nghiệp – giữ lý, giữ hồ sơ, và giữ cả niềm tin nghề nghiệp” – nơi mà từng con số chi không chỉ thể hiện chi phí, mà thể hiện cả đạo đức nghề và tư duy quản trị của người đứng đầu.
Mr Wick Kiểm toán - ATC Academy
Đào tạo, Tư vấn Giải pháp cho Doanh nghiệp, Hộ Kinh doanh
Liên hệ Đào tạo KTTH, KTT và Tax Tel: 093 670 9396
