Trong nghề kiểm soát thuế, tôi luôn nói với anh em kế toán rằng: “Hóa đơn có thể sai, nhưng quỹ lương mà sai thì cả hệ thống dữ liệu sẽ lung lay.” Bởi lẽ, quỹ lương là gốc rễ của chi phí nhân sự, là chỉ số phản ánh mức độ trung thực và minh bạch của doanh nghiệp. Một bộ hồ sơ lương không khớp — giữa sổ cái, bảng lương, thuế TNCN, bảo hiểm — chẳng khác nào con người có trái tim đập sai nhịp. Mọi thứ trông vẫn hoạt động bình thường, cho đến khi một cuộc thanh tra xuất hiện, và tất cả rối tung lên.
Tôi từng kiểm soát hồ sơ của một doanh nghiệp sản xuất, báo cáo tài chính thể hiện chi phí lương gần 20 tỷ đồng, nhưng bảng kê khai BHXH chỉ ghi 11 tỷ. Khi hỏi, kế toán cười nói: “Dạ phần còn lại là phụ cấp và thưởng, em chi riêng.” Tôi gật đầu, rồi hỏi tiếp: “Phần chi riêng đó có quyết định, có thanh toán qua ngân hàng không?” Câu trả lời là “không”. Và chỉ cần thế thôi, 9 tỷ chi phí đó rơi vào vùng rủi ro. Vì với cơ quan thuế, một khoản chi hợp lệ phải là một khoản chi thật, có hồ sơ thật, và có dòng tiền thật.
Theo quy định hiện hành (Thông tư 96/2015/TT-BTC), tiền lương, tiền công, tiền thưởng chỉ được tính vào chi phí được trừ nếu doanh nghiệp có đủ ba điều kiện: có quy chế chi trả rõ ràng, có chứng từ thanh toán hợp pháp, và có kê khai nghĩa vụ thuế – bảo hiểm đầy đủ. Cơ quan thuế bây giờ không cần ngồi dò từng con số; họ chỉ cần dùng dữ liệu liên thông: bảng lương – bảo hiểm – hóa đơn điện tử – ngân hàng – báo cáo tài chính. Nếu dữ liệu “đánh nhau”, họ biết ngay nơi nào có vấn đề. Tôi hay gọi đó là “rủi ro logic” – thứ mà không cần kiểm tra giấy tờ, chỉ cần nhìn dữ liệu đã thấy sai.
Rất nhiều doanh nghiệp vẫn mắc sai lầm khi xác định “một tháng lương bình quân thực tế” – chỉ lấy lương cơ bản để tính, bỏ qua phụ cấp, thưởng, hoa hồng. Họ không biết rằng, khi cơ quan thuế xác định giới hạn chi phúc lợi, họ dùng toàn bộ quỹ lương thực tế chi trong năm, chứ không phải con số ghi trong hợp đồng. Một tháng lương bình quân thực tế được tính bằng tổng quỹ lương thực chi chia cho số tháng hoạt động trong năm. Nếu doanh nghiệp hoạt động chưa đủ 12 tháng, thì lấy số tháng thực tế. Chỉ một sai lệch trong cách tính này, có thể khiến khoản chi phúc lợi bị loại, hoặc bị đánh giá là vượt trần.
Tôi còn nhớ một vụ việc tại một công ty thương mại. Họ khai quỹ lương năm là 6 tỷ, nhưng lại có chi phúc lợi hơn 900 triệu. Khi kiểm tra, cơ quan thuế phát hiện con số “6 tỷ” thực ra chỉ là phần lương đóng BHXH, còn thực chi hơn 10 tỷ. Nghe có vẻ là “an toàn hơn”, nhưng hệ quả lại ngược: họ bị yêu cầu điều chỉnh toàn bộ quỹ lương và truy thu TNCN vì đã kê khai thiếu. Rõ ràng, sự thiếu trung thực trong dữ liệu lương luôn dẫn đến rủi ro ở phía khác, và đôi khi còn nặng hơn cả việc ghi sai chi phí.
Tôi thường nói với các giám đốc rằng: “Lương là gốc của lòng tin.” Nếu lương được chi đúng, chi thật, và phản ánh trung thực trong sổ sách, thì 90% rủi ro thuế tự nhiên biến mất. Nhưng nhiều nơi vẫn xem lương là vùng “co giãn được” – nơi có thể điều chỉnh để làm đẹp báo cáo. Thực ra, cơ quan thuế không bắt doanh nghiệp phải trả lương cao hay thấp, họ chỉ cần thấy sự hợp lý giữa quy mô, doanh thu và quỹ lương. Một doanh nghiệp sản xuất có doanh thu 100 tỷ mà chỉ có quỹ lương 1 tỷ – đó là bất hợp lý. Một công ty dịch vụ có lợi nhuận cao nhưng nhân sự chỉ vài người – đó là dấu hiệu bất thường. Và bất cứ điều gì bất thường đều sẽ được soi lại bằng dữ liệu.
Thời đại này, thanh tra thuế không đến để “đếm tiền” nữa. Họ đọc dữ liệu. Họ so sánh quỹ lương qua các năm, đối chiếu với tỷ lệ doanh thu, với tỷ lệ chi phí phúc lợi, với số lượng nhân sự kê khai bảo hiểm. Tất cả đều có thể được hệ thống tự động cảnh báo. Vì vậy, người làm kiểm soát thuế nội bộ phải đi trước một bước — nhìn hồ sơ như thể mình là người kiểm tra nó. Khi ấy, ta sẽ biết chỗ nào “vênh”, chỗ nào “nguy hiểm”, chỗ nào cần chỉnh lại để hồ sơ đứng vững.
Tôi vẫn nhớ một buổi chiều khi ngồi cùng kế toán trưởng của một doanh nghiệp lớn, chị nói với tôi: “Anh ạ, lương là khoản chi dễ nhất để hợp thức, nhưng cũng là khoản khó nhất để giải trình.” Tôi gật đầu. Dễ – vì chỉ cần in bảng, ký tên là có. Khó – vì mỗi chữ ký đều phải có con người thật, công việc thật, và dòng tiền thật phía sau. Lương không phải con số, mà là câu chuyện về niềm tin – niềm tin của người lao động với doanh nghiệp, và niềm tin của cơ quan thuế với dữ liệu mà doanh nghiệp trình ra.
Tôi viết bài này như một lời nhắn gửi đến những người làm nghề kế toán – kiểm soát: hãy nhìn lại bảng lương của mình, đừng chỉ để tính thuế, mà để hiểu doanh nghiệp. Một bảng lương trung thực là nền tảng của mọi báo cáo trung thực. Và trong bài viết tiếp theo của chuỗi “Kinh nghiệm Kiểm soát Thuế Thực tiễn”, tôi sẽ chia sẻ về “Những tín hiệu rủi ro thuế có thể nhìn thấy chỉ qua bảng lương và báo cáo nhân sự” – nơi mà con số không còn khô khan, mà kể lại cả một câu chuyện vận hành của doanh nghiệp.
Mr Wick Kiểm toán - ATC Academy
Đào tạo, Tư vấn Giải pháp cho Doanh nghiệp, Hộ Kinh doanh
Liên hệ Đào tạo KTTH, KTT và Tax Tel: 093 670 9396
